Historia

Po ustabilizowaniu się sytuacji na frontach II Wojny Światowej okupant niemiecki przystąpił do rabunkowej eksploatacji podbitych terenów. Niemiecki zarząd lasów rozpoczął rabunkową gospodarkę w Lasach Janowskich. Dla sprawnego przetwarzania drewna w 1941 roku zbudowano w Lipie tartak. Aby wywóz drewna był wygodniejszy i szybszy zbudowano nasycalnię podkładów i rozpoczęto budowę kolejki wąskotorowej o szerokości toru 600 mm. Przy stacji kolei normalnotorowej w Lipie zlokalizowano bazę kolejki z lokomotywownią, biurem, kuźnią i torami manipulacyjnymi. Na koniec 1941 roku linia miała już 5 km długości. Na przełomie 1941 i 1942 roku na kolejce rozpoczyna służbę pierwsza lokomotywa spalinowa firmy Mercedes-Benz. W 1942 roku budowa jest kontynuowana i pod koniec roku tor osiąga długość 11 km. W 1943 roku osiągnięto stację Łążek Ordynacki na kilometrze dwudziestym.

W 1943 roku w wyniku potyczek z partyzantami została spalona lokomotywa Mercedes-Benz. Aby zapewnić nieprzerwaną eksploatację drewna z Zarządu Kolei Leśnych w Zagnańsku przesłano dwie lokomotywy firmy Deutz i Mercedes-Benz.

We wrześniu 1944 roku teren w zasięgu działania kolejki objęła polska administracja. Odbudowano tartak, nasycalnię podkładów i linię kolejki. W 1945 roku zapadła decyzja o przedłużeniu linii do Biłgoraja, dokąd docierała już kolej tej samej szerokości toru ze Zwierzyńca. W grudniu 1947 roku tor docierał już do rzeki Branew. W 1948 ukończono odcinek rzeka Branew - Góra Poznań. W 1949 roku powstał tor od Góry Poznań do Bukowej. W latach 1949-52 następuje ostatni etap budowy, linia połączyła tartak w Lipie z Biłgorajem. Na tym zakończyła się rozbudowa kolejki.

Rozbudowywana linia wydłużała się, potrzebne były nowe lokomotywy. W lipcu 1946 roku do Lipy przesłano dwa parowozy Henschel z 1919 roku, oznaczone później jako T600 i T602. W sierpniu przybył z Zagnańska kolejny parowóz Henschel z 1910 roku, później T601. W 1949 roku na kolejkę przybył parowóz Schwarzkopf z 1924 roku i motowóz Windhoff. W marcu 1951 roku z kolejki leśnej w Przejęsławiu przesłano do Lipy motowóz Deutz o numerze L56. Oprócz lokomotyw na stację w Lipie przybywały platformy, wózki kłonicowe i koleby. Lata 50. to najlepszy okres w działalności kolejki. Dziennie wyprawiano jeden lub dwa pociągi złożone z parowozu i około 15 par wózków kłonicowych. Za każdym pociągiem prowadzonym parowozem w porze letniej kursowała drezyna z pracownikami mającymi za zadanie gasić ewentualne pożary. Stary tabor wymagał wymiany. W 1955 roku z Lipy odesłano parowóz T600. Później wyłączono z eksploatacji także ostatnia lokomotywę spalinową, a parowóz T601 pocięto na złom. Zastąpiły je pochodzące z Zagnańska parowozy typu "Ryś" oznaczone jako T1100 i T1102. Są to stosunkowo nowe parowozy zbudowane przez Pierwszą Fabrykę Lokomotyw w Polsce Zakład w Chrzanowie w 1946 i 1947 roku. Parowozy rozpoczęły służbę w 1955 roku. W 1956 roku z Zagnańska przesłano parowóz Henschel z 1924 roku - T1104. W 1960 roku przybył kolejny, tym razem jest to trzyosiowy "Las" zbudowany przez Fablok Chorzów w 1955 roku, oznaczony jako Ty1132.

Wymieniane są nie tylko lokomotywy, ale i wagony. Zezłomowano wózki o małej ładowności i zastąpiono je nowocześniejszymi wózki z innych kolei, a także prosto z fabryk, tj. Hajnowskich Zakładów Przemysłu Maszynowego Leśnictwa oraz z Huty Ostrowiec. Pod koniec lat 50. odcinek od Bukowej do Biłgoraja pozostawał nieużywany, a jego rozbiórka następuje już w 1962 roku. W 1963 roku do Lipy przesłano trzy parowozy typu "Las" z Kopalni Fosfotytów "Annopol", które po remoncie oznaczono jako Ty3810, Ty3811 i Ty3812. Parowozy te zastępują wcześniej wycofane parowozy T602, T603, T1100 i T1104. W tym okresie przez około pół roku na kolejce służy amerykański parowóz Tzy902 zbudowany przez Baldwin Lokomotiv Works Philadelpia. Od tej chwili na linii pracują już tylko parowozy "Las". Wszystkie starsze konstrukcje zostały wycofane. Do Lipy cały czas przybywają wózki i platformy z innych likwidowanych kolei leśnych w kraju. Na początku lat 70. pojawiają się ponownie lokomotywy spalinowe, tym razem są to popularne WLs40 i WLs50 wyprodukowane w ZNTK Poznań. W Lipie pracują lokomotywy o numerach 332 i 2105. W 1974 roku zakupiono fabrycznie nową, silną lokomotywę V10C. Inwestycja ta pozwoliła na całkowite wycofanie z ruchu parowozów. Od tej pory używano ich tylko w przypadku remontu spalinowozu.

W roku 1977 rozebrano tor od Bukowej do Szklarni. Ostatni ocalały odcinek od Lipy do Szklarni używany był do 1984 roku. Rozebrano go w 1988 roku. Część taboru pozostało w skansenie w Szklarni i w Muzeum Leśnym w Gołuchowie. Resztę pocięto na złom. Wzdłuż dawnej trasy zachowało się wiele obiektów związane z kolejką tj. nasypy, mosty, przepusty. Zgromadzony przy składnicy w Szklarni tabor został ostatnio przeniesiony na przedmieścia Janowa Lubelskiego i poddany renowacji przez Fundację Polskich Kolei Wąskotorowych.

Monografia powstała na podstawie folderu pt. "Leśna kolej wąskotorowa w Lasach Janowskich" wydanego przez Nadleśnictwo Janów Lubelski