Historia

Inicjatorami rozpoczęcia budowy kolei wąskotorowej w okolicach Kętrzyna były władze powiatu Kętrzyn i Mrągowo oraz właściciel posiadłości Löcknick ze Skandławek. Kolej znaczenia lokalnego miała przede wszystkim zagwarantować rozwój gospodarczy regionu, a także usprawnić transport towarów i przewóz pasażerów. W 1896 roku zawiązano więc spółkę, do której dołączyła również berlińska firma Lentz. Jej zadaniem była nie tylko budowa, ale także późniejsza eksploatacja linii.

Pierwszy wybudowany odcinek o szerokości toru 750 mm otwarto już 1 maja 1898 roku. Zainaugurowano wtedy ruch na 52,1 km linii udostępniając odcinek Kętrzyn - Sławkowo - Mrągowo oraz odgałęzienie Sławkowo - Salpik - Ryn. Oficjalna nazwa kolei brzmiała Rastenburg Sensburg Kleinbahn.

Następną inwestycją była budowa linii Kętrzyn - Winda - Srokowo o długości 24,8 km. Pierwszy pociąg pojawił się na niej 7 lipca 1905 roku. 25 lipca 1916 roku uruchomiono odcinek Barciany - Nordenburd, a 1 stycznia 1917 roku Winda - Gandawa. Na całej sieci kolei kętrzyńskiej zbudowano trzy stacje styczne z koleją normalnotorową w Kętrzynie, Mrągowie i Gandawie. W 1927 roku kolejną stację styczną uruchomiono w Gandawie. Główna parowozownia oraz warsztaty kolei zlokalizowano w Kętrzynie. W Mrągowie, Barcianach, Gandawie, Nordenburgu i Srokowie znajdowały się parowozownie pomocnicze. Po uruchomieniu linii do Nordenburgu uzyskano połączenie z koleją instenburską o tej samej szerokości toru. Oba zarządu współpracowały przede wszystkim w zakresie przewozów towarowych, jednak w okresie międzywojennym pojawił się pomysł stałego połączenia pasażerskiego pomiędzy Ragnit i Mrągowem. Pociąg jadący przez Instenburg, Warbascheln, Nordenburg, Barciany i Kętrzyn pokonywał 154 km w 6,5 godziny. Pociągi na tej długiej trasie kursowały do 1928 roku, kiedy zastąpiono je autobusami.

Lata 1933 - 1935 to okres szczególnego rozwoju komunikacji autobusowej i ograniczania przewozów pasażerskich na kolei kętrzyńskiej. Kolejne zawieszenia przewozów miały miejsce w 1939 roku, kiedy w powiecie kętrzyńskim komunikacja samochodowa zaczęła konkurować z koleją również w przewozie towarów. Efektem było zamknięcie linii Barciany - Nordenburg oraz znaczące ograniczenie w kursowaniu pociągów we wszystkich relacjach. Taka sytuacja utrzymywała się do czerwca 1941 czyli do ataku Niemiec na Związek Radziecki. Zarekwirowanie pojazdów drogowych dla potrzeb wojska oznaczało odzyskanie wiodącej pozycji w przewozach, zarówno pasażerskich jak i towarowych, przez kolej kętrzyńską.

Rok 1945 przyniósł nowy układ granic. Prawie cała sieć kolei kętrzyńskiej znalazła się po polskiej stronie granicy. Na terytorium Związku Radzieckiego pozostało 6,5 km linii oraz dwie stacje styczne z koleją państwową: Gandawa oraz Nordenburg. PKP przejęły kolej zdewastowaną, jak oceniano, w 50%. Na wielu liniach nie było szyn, tabor został ewakuowany. Grabieże mienia kolejowego powstrzymano dopiero jesienią 1945 roku. Rozebrano 75 km torów wywożąc szyny z linii położonych na południe od Kętrzyna oraz z odcinka Kętrzyn - Barciany. Utworzona w Olsztynie DOKP była skłonna do odbudowy kolei kętrzyńskiej, w Kętrzynie utworzono zarząd Kętrzyńskiej Kolei Wąskotorowej. Materiał torowy pozyskiwano z północnej części sieci, a także z wielu torów bocznych stacji normalnotorowych podległych DOKP. Już w połowie 1946 roku rozpoczęto prace zmierzające do uruchomienia pierwszych odcinków. 22 lipca 1948 do ruchu oddano linię z Kętrzyna do Mrągowa, zaś 1 maja 1949 roku odcinek Sławkowo - Ryn.

W 1951 roku zlikwidowano zarząd Kętrzyńskiej Kolei Wąskotorowej, a zwierzchnictwo przejął Zarząd Kolei Dojazdowych przy DOKP w Olsztynie. W roku 1962 nadzór nad koleją kętrzyńską przejął Zarząd Kolei Dojazdowych w Gdańsku, a oficjalna nazwa kolei otrzymała nowe brzmienie: Kętrzyńska Kolej Dojazdowa.

Sytuacja Kętrzyńskiej Kolei Dojazdowej pogorszyła się znacząco w drugiej połowie lat 60. Niskie przewozy pasażerskie i towarowe nie pozwalały wypracować zysku, deficyt powiększał się. 1 lipca 1966 roku zawieszono kursowanie pociągów na linii Sławkowo - Ryn. Z kolei odchodzili kolejni nieusatysfakcjonowani niskimi wynagrodzeniami pracownicy. Przysłowiowym gwoździem do trumny okazał się konflikt z Cukrownią Kętrzyn, która nie akceptowała starych, nie dostosowanych do panujących warunków przepisów. W 1969 roku zlikwidowano wąskotorową bocznicę do cukrowni, co było bezpośrednią przyczyną likwidacji całej kolei w roku 1971.

Monografia powstała na podstawie książki pt. "Koleje wąskotorowe Polski Północnej" autorstwa Bogdana Pokropińskiego.