Historia

Podstawą budowy wielu kolei wąskotorowych była ustawa parlamentu niemieckiego uchwalona 28 lipca 1892 roku. Zakładała ona możliwość budowy i eksploatacji kolei lokalnych przez władze regionu. Również mieszkańcy powiatu śmigielskiego zawdzięczają powstanie kolei właśnie tej ustawie. Pierwsze plany budowy wąskotorowej linii kolejowej powstały w grudniu 1895 roku. Rozważano wtedy połączenie Śmigla ze Starym Bojanowem lub z Jezierzycami. 10 marca 1897 roku Sejmik powiatu śmigielskiego podjął uchwałę zakładającą budowę kolei powiatowej o prześwicie toru wynoszącym 1000 mm. Planowano zbudowanie linii łączącej Krzywiń, Stare Bojanowo, Śmigiel, Wielichowo i Ujazd. W Starym Bojanowie planowano zbudować stację styczną z linią normalnotorową Wrocław - Poznań czynną od 29 października 1856 roku.

W roku 1898 rozpoczęto pierwsze prace związane z budową nawierzchni kolejowej. Rok później zakupiono pierwsze cztery parowozy, zaś w roku 1900 pierwsze wagony osobowe i towarowe oraz kolejny, piąty parowóz. Również w 1900 roku oddano do użytku większość budynków budowanej kolei. 4 sierpnia 1900 roku Prezes Rejencji Poznańskiej wydał 50-letnią koncesję dla Śmigielskich Kolei Powiatowych.

17 września 1900 roku dla pociągów towarowych udostępniono pierwszy 18-kilometrowy odcinek łączący Krzywiń ze Starym Bojanowem. Już 30 października pociągi osobowe i towarowe jeździły na blisko 42-kilometrowej trasie między Wielichowem a Krzywiniem. Do Ujazdu pierwsze pociągi ruszyły dopiero 1 września 1901 roku. Linia Ujazd - Wielichowo liczyła 13 km długości. Niestety ta ostatnia inwestycja okazał się chybiona. Z powodu niskiego zainteresowania podróżnych już 1 maja 1903 roku zawieszono ruch pociągów pasażerskich między Wielichowem a Ujazdem. Wkrótce wystąpiono o zgodę na rozbiórkę tej linii na odcinku Ujazd - Łubnica. 14 sierpnia 1905 roku zgodę otrzymano. Ruch prowadzono tylko do końca listopada.

W lipcu 1905 roku uruchomiono normalnotorową linię z Wolsztyna, przez Rakoniewice, do Grodziska Wielkopolskiego. Wtedy zrodził się pomysł przedłużenia linii kolei powiatowej z Wielichowa do Rakoniewic. W maju następnego roku wydano koncesję na budowę nowej linii i jej eksploatację. W 1906 roku rozpoczęto budowę linii bocznicowej z Łubnicy do cegielni w Gradowicach. Do użytku oddano ją dwa lata później. 1 sierpnia 1910 roku uruchomiono połączenie z Rakoniewicami. Linię zbudowano z wykorzystaniem materiału torowej pochodzącego z rozbieranego w latach 1908-1909 odcinka Ujazd - Łubnica. Niestety nowa stacja styczna nie wpłynęła znacząco na wzrost rentowności całej kolei. Nadal większość towarów przeładowywano w Starym Bojanowie.

Podczas I wojny światowej zakupiono trzy pary tzw. rolboków - wózków przeznaczonych do przewożenia wagonów normalnotorowych po torach wąskich. W 1918 roku na stacji w Śmiglu zrealizowano budowę nowych, dużych warsztatów mechanicznych.

W ostatnich dniach 1918 roku wybuchło Powstanie Wielkopolskie. Do 3 stycznia wyzwolono Wielichowo, Śmigiel i Rakoniewice. Stanowiska zajmowane dotychczas przez Niemców zajmowali Polacy. Intensywna eksploatacja w okresie wojny w połączeniu z zaniechaniem remontów doprowadziły do znacznego zużycia nawierzchni torowej. Wykolejenia i naprawy drastycznie podniosły koszty eksploatacji. Kolejne pożyczki nie rozwiązały problemów finansowych a pogłębiały deficyt. 7 czerwca 1923 roku powołana komisja stwierdziła, że stan torowiska nie pozwala na dalsze prowadzenie ruchu. 21 czerwca wojewoda poznański zarządził zawieszenie ruchu pociągów z dniem 7 lipca.

Zmiana układu granic doprowadziła do "odcięcia" cegielni w Gradowicach. 13 lipca 1923 roku wojewoda poznański wyraził zgodę na likwidację 3 km bocznicy od Łubnicy do cegielni. Przychody z rozdysponowanego materiału zaspokoiły tylko bieżące potrzeby. W tej sytuacji zdecydowano o pożyczeniu 98 milionów marek polskich wśród obywateli powiatu. Pozyskane pieniądze przeznaczono na remont torowisk i w konsekwencji już we wrześniu 1923 roku pociągi jeździły ze Śmigla do Starego Bojanowa, a w październiku do Krzywinia. Wkrótce wznowiono ruch pociągów na linii do Wielichowa. Wiosną 1925 roku rozebrano ostatnie 4 km toru między Wielichowem a Łubnicą pozyskując w ten sposób materiał torowy do bieżących napraw. Do roku 1927 wskutek przeprowadzonych napraw i przywrócenia ruchu sytuacja finansowa Śmigielskich Kolei Powiatowych uległa znacznej poprawie.

Naprawy infrastruktury okazały się niewystarczające dla rentownej eksploatacji kolei. Problemy powodował wysłużony tabor, przede wszystkim parowozy. Jeden z nich wyłączono z ruchu ze względu na zużycie kotła. Nowej lokomotywy nie zakupiono z powodu braku środków. Pogłębiał się kryzys gospodarczy, ilość przewożonych towarów była niska, przychodzi kolei malały. Pierwszym krokiem do podniesienia rentowności było zawieszenie 20 sierpnia 1931 roku kursowania pociągów pasażerskich między Starym Bojanowem a Krzywiniem. Mimo to deficyt pogłębiał się.

Od 1932 roku kolej nosiła nazwę Kościańskiej Wąskotorowej Kolei Powiatowej w Śmiglu. Związane było to z likwidacją powiatu śmigielskiego i włączeniem jego obszaru do powiatu kościańskiego, a tym samym zmianą właściciela kolei. Podwyżki cen biletów nie skłaniały pasażerów do korzystania z usług kolei. Wysokie koszty transportu towaru powodowały rezygnację kolejnych klientów mimo faktu posiadania własnych bocznic. W ten sposób eksploatacja linii przynosiła coraz większe straty.

W wyniku wybuchu II wojny światowej kolejka przeszła pod zarząd niemiecki. Oficjalną nazwę zmieniono na Kreisbahn Schmiegel. Niemcy zamówili w 1940 roku dwa nowe parowozy jednak zostały one dostarczone dopiero po czterech latach. Z tego powodu nadal remontowano cztery intensywnie eksploatowane lokomotywy. Niemcy rozważali budowę nowego 5-kilometrowego odcinka łączącego Krzywiń ze stacją kolei normalnotorowej w Jerce. Zamierzeń tych nie zrealizowano do końca wojny. W latach 1941-42 dokonano wielu remontów torowisk. W październiku 1943 nazwa kolei uległa ponownej zmianie. Schmiegeler Eisenbahn była od tej pory podporządkowana Zjednoczeniu Kolei Kraju Warty. W 1944 roku wznowiono ruch na linii do Krzywinia, co związane było m.in. z dostarczeniem dwóch nowych parowozów.

Walki o wyzwolenie w 1945 roku przyniosły kolejce ogromne straty. Polscy kolejarze udaremnili jednak wysadzenie przez Niemców dwóch nowych parowozów. Mimo wielu prac koniecznych do wykonania ruch pociągów przywrócono w kilka tygodni po wyzwoleniu. Po II wojnie światowej nowa nazwa kolei brzmiała: Śmigielska Kolej Wąskotorowa w Śmiglu. Gwałtownie wzrastała ilość przewożonej masy towarowej. W 1948 roku w Śmiglu zbudowano nowy magazyn i wyremontowano parowozownię. Zamówiono także dwa nowe kotły do parowozów. Po ich dostarczeniu w 1950 roku kolej dysponowała 4 parowozami w stanie dobrym oraz dwoma, które w najbliższym czasie powinny zostać wyłączone ze służby. Mimo wszystkich inwestycji i ulegającego poprawie stanu gospodarki kolej nadal przynosiła straty.

1 lipca 1949 roku to początek nowego rozdziału w historii kolei śmigielskiej. Tego dnia włączono ją w struktury Polskich Kolei Państwowych jako Śmigielską Kolej Dojazdową. Trzy lata później rozpoczęto zmianę prześwitu toru, podobnie jak miało to miejsce na innych kolejach wąskotorowych pod zarządem PKP, z 1000 na 750 mm. Przebudowę prowadzono od Rakowniewic w kierunku Śmigla i dalej do Krzywinia. Znaczne zużycie podkładów było powodem prowadzenia prac aż do kolejnego roku. Natomiast do 1956 roku przeprowadzono gruntowne remonty nawierzchni na całej kolei. Stary tabor na tor o prześwicie 1000 mm wysyłano na koleje funkcjonujące na Pomorzu Zachodnim. Do Śmigla docierały wagony i lokomotywy przeznaczone na tor 750 mm. W zdecydowanej większości były to jednak jednostki znacznie wysłużone i wymagające wielu napraw.

W połowie lat 50. XX wieku do Śmigla trafiły wagony motorowe. Część zbudowana w ZNTK w Opolu, część w warsztatach w Pleszewie. W tym okresie w Krzywiniu, Rakoniewicach i Starym Bojanowie zbudowano obrotnice. Z kolei w połowie lat 60. do eksploatacji wprowadzono wagony transportery. W celu umożliwienia załadunku wagonów normalnotorowych w Starym Bojanowie zbudowano odpowiednią rampę czołową.

Na niektórych odcinkach przewozy towarowe i pasażerskie były bardzo niskie. Z tego powodu 1 czerwca 1973 roku zamknięto dla ruchu odcinek Wielichowo - Rakoniewice i wkrótce go rozebrano. W listopadzie do Śmigla trafiły pierwsze lokomotywy spalinowe, które zastąpiły parowozy. Wraz z pierwszym dniem lipca 1979 roku zamknięto odcinek Zgliniec - Krzywiń. Umożliwiono w ten sposób budowę zbiornika wodnego. W 1987 roku do Śmigla przysłano pierwsze wagony motorowe produkcji rumuńskiej. Szybko dominowały one w obsłudze ruchu pasażerskiego. W 1990 roku rozebrano linię ze Starego Bojanowa do Krzywinia.

W takim kształcie, eksploatując 23 km linii między Starym Bojanowem a Wielichowem, ŚKD dotrwała do 23 czerwca 2001 roku. Tego dnia zawieszono kursowanie pociągów pasażerskich w związku z restrukturyzacją przedsiębiorstwa PKP. Dzięki zaangażowaniu władz lokalnych, mieszkańców oraz entuzjastów 24 stycznia 2002 roku operatorem na ŚKD zostało Stowarzyszenie Kolejowych Przewozów Lokalnych. Taką możliwość dało przejęcie majątku kolei przez samorząd. Planowe pociągi pasażerski ruszyły już 4 lutego. W czerwcu 2003 roku rozpoczęto przewozy towarowe. W takim kształcie Śmigielska Kolej Dojazdowa funkcjonuje do dzisiaj jako pierwsza samorządowa kolej w Polsce.

Monografia powstała na podstawie książki pt. "Z dziejów Śmigielskiej Kolei Dojazdowej 1900 - 1990" autorstwa Macieja Matuszewskiego.